Europese verkiezingen. Best belangrijk.

Bij de Europese verkiezingen kiezen de burgers van de lidstaten van de Europese Unie hun vertegenwoordigers in het Europees Parlement. Het Europees Parlement heeft gezamenlijk met de Europese Raad de wetgevings- en begrotingstaak. Het oefent politieke controle en adviserende taken uit.[1] De onderwerpen waar zij over gaan staan ook in Nederland hoog op de politieke agenda. Ze hebben beslissende invloed op beleid over bijvoorbeeld landbouw (stikstof), klimaat, asiel en migratie en steun aan Oekraïne. Genoeg redenen om te stemmen.

Op donderdag 6 juni 2024 is het weer zover. Nederlanders mogen dan voor de derde keer binnen een tijdsbestek van vijftien maanden naar de stembus. Net als elke andere verkiezing zijn de Europese verkiezingen uniek. In dit blog drie leuke feiten over de Europese verkiezingen en een mijlpaaloverzicht voor de liefhebber voor als je dit politiek seizoen al je collega’s te slim af wil zijn!

1. Nederland krijgt meer invloed in Europa

Op dit moment bestaat het Europees Parlement uit 705 zetels waarvan Nederland er 29 heeft. De verdeling van de zetels tussen de lidstaten vindt plaats op grond van degressieve evenredigheid, met een minimumaantal van 6 en een maximum van 96 zetels per lidstaat.[2] Dit is een verdeling op basis van de omvang van de bevolking van de lidstaten waarbij de lidstaten met een grotere bevolking per inwoner feitelijk ondervertegenwoordigd zijn, zodat de lidstaten met een kleinere bevolking ruimer vertegenwoordigd kunnen worden. Kort gezegd, hoe groter het land, des te kleiner het aantal zetels per hoofd van de bevolking.[3]

Het Europees Parlement heeft op 12 september 2023 een besluit aangenomen om het aantal zetels bij deze verkiezingen te verhogen naar 720 vanwege demografische veranderingen binnen de EU.[4] Door deze wijziging krijgt Nederland er twee zetels bij en komt zij op een totaal van 31 zetels.

Dit heeft tot gevolg dat Nederland van 4,11% naar 4,30% van de zetels van het Europees Parlement gaat. Elke Nederlandse inwoner heeft daarmee 6,76% meer Europese invloed![5]

2. Opkomst Europese verkiezingen is laag

De Nederlandse opkomst bij de Europese verkiezingen is relatief laag vergeleken met zowel nationale verkiezingen als andere landen bij de Europese verkiezingen. Bij de laatste drie Europese verkiezingen was de opkomst gemiddeld 38,67%.[6] Ter vergelijking: bij de afgelopen drie Tweede Kamerverkiezingen was dit 79,47%,[7] zelfs bij de waterschapsverkiezingen lag dit met 49,45% hoger. Europa leeft dus niet in Nederland. Dit is zonde gezien de invloed van het Europees Parlement (zie de inleiding).

De lage opkomst in Nederland staat in scherp in contrast met de rest van de Benelux, waar België en Luxemburg de hoogste opkomstpercentages van heel Europa hebben.[8] Anders dan in Nederland kennen deze landen een opkomstplicht[9] en mag je in België al vanaf je zestiende stemmen.[10] Bij overtreding van de opkomstplicht kan een geldboete worden opgelegd, die door Luxemburg ook daadwerkelijk wordt gehandhaafd.[11]

Tot 1970 gold er ook in Nederland een opkomstplicht bij verkiezingen.[12] Maar die werd afgeschaft omdat de burgers als ‘politieke volwassenen’ behandeld moesten worden en niet verplicht konden worden om te stemmen.[13] Overtreding leverde een berisping of een boete van maximaal 3 gulden op. Heden ten dage zou dat 8 euro zijn na inflatiecorrectie.[14] Het lage opkomstpercentage is zorgwekkend. Het is nog maar de vraag of een boete van 8 euro hier voldoende bij zal helpen…

3. De verkiezingsdonderdag (en niét woensdag)

Wie vaker gestemd heeft, is het misschien opgevallen dat de verkiezingsdag normaliter op een woensdag valt. Dit volgt niet uit de Kieswet - die op nationaal niveau verkiezingen regelt - maar uit beleid. De regering heeft aangegeven dat zij zoveel mogelijk kiesgerechtigden in de gelegenheid wil stellen om te kunnen stemmen. De onderbouwing is dat een aantal andere dagen hiervoor vanwege religieuze redenen minder geschikt zijn en zo de basisscholen waarin veel stemlokalen worden opgetuigd, het minst worden belast.[15]

Echter, uit de Verkiezingsakte – die regels bevat over Europese verkiezingen en boven het nationale recht staat[16] - volgt dat de Europese verkiezingen plaatsvinden ‘binnen eenzelfde periode die aanvangt op donderdagochtend en afloopt op de daaropvolgende zondag’.[17] De lidstaten mogen zelf bepalen op welk van deze dagen en uren zij de verkiezingen houden.[18] Daarin heeft Nederland in de Kieswet expliciet donderdag aangewezen als verkiezingsdag.[19]

Ook anders dan de nationale verkiezingen: de uitslag wordt niet op dezelfde dag bekend. Omdat andere Europese landen hun verkiezingen vaak later in de week organiseren, zal Nederland de uitslag tot zondagavond moeten afwachten. De lidstaten mogen de uitslag van de verkiezingen namelijk pas bekendmaken nadat de stembussen zijn gesloten in de lidstaten waar de kiezers het laatst hun stem mogen uitbrengen.[20] Drie dagen op je nagels bijten dus.

Aanloop naar de verkiezingen is gelijk

Er zijn een aantal procedurele hordes te nemen tot de verkiezingen. Gelukkig is dit wel hetzelfde als bij de nationale verkiezingen. Voor wie dit op de voet wil volgen: in vogelvlucht de momenten die van belang zijn. Als je dit al weet (of gewoon niet interessant vindt), kun je alvast verder naar de conclusie.

Uiterlijk op 12 maart 2024 moet de aanduiding (lees: partijnaam) en logo voor de verkiezingen geregistreerd zijn bij de Kiesraad. Dit is, zoals gebruikelijk, 42 dagen voor de kandidaatstelling.[21]

De dag van kandidaatstelling is 23 april 2024. Op deze datum leveren de politieke partijen tussen 9:00 en 17:00 hun kandidatenlijsten en bijhorende stukken in bij de Kiesraad.[22] Vermeldenswaardige stukken zijn: een schriftelijke verklaring van iedere kandidaat dat deze niet in een andere lidstaat verkiesbaar is voor de verkiezingen[23], instemmingsverklaringen van de kandidaten over hun kandidaatstelling[24] en 30 ondersteuningsverklaringen.[25]
Een verschil met de nationale verkiezingen is dat niet vermeld hoeft te worden voor welke kieskring(en) de kandidatenlijst geldt, omdat Nederland bij de Europese verkiezingen één kieskring vormt.[26] 

De dag erna om 16:00 uur controleert de Kiesraad in een besloten zitting de kandidatenlijsten en bijbehorende stukken.[27]

Op 29 april 2024 om 17:00 uur beslist de Kiesraad in een openbare zitting over de geldigheid van de kandidatenlijsten en nummert deze.[28] Juridisch is relevant dat de beslissing kwalificeert als beschikking waartegen in beroep kan worden gegaan binnen een termijn van vier dagen bij de Raad van State.[29] Dit beroep kan worden ingesteld door een belanghebbende en iedere kiesgerechtigde.[30] Vervolgens doet de Raad van State uitspraak uiterlijk op de zesde dag na ontvangst van het beroepschrift.[31]

Conclusie
Europese verkiezingen zijn dus best belangrijk. De Nederlandse stem wint aan invloed en wordt te weinig gebruikt. Daarnaast is donderdag de verkiezingsdag in plaats van de vertrouwde woensdag. Met deze kennis ben je goed voorbereid om je collega’s te overtroeven bij de koffieautomaat. Vergeet hen niet te enthousiasmeren om ook te stemmen!

[1] Artikel 14 van het verdrag betreffende de Europese Unie.

[2] Artikel 14, tweede lid, van het Verdrag Europese Unie.

[3] ‘Het Europees Parlement: organisatie en werking’, europarl.europa.eu.

[4] Wetgevingsresolutie van het Europees Parlement van 13 september 2023 over het ontwerpbesluit van de Europese Raad inzake de samenstelling van het Europees Parlement, P9 TA (2023)0311, (00013/2023 – C9 -0319/2023).  

[5] Er is gerekend met 18 miljoen inwoners waardoor Nederland van 621 duizend inwoners per zetel naar 581 duizend inwoners per zetel is gegaan.

[6] ‘Opkomst per land (%)’, europarl.europa.eu.

[7] ‘Opkomst bij Tweede Kamerverkiezingen’, parlement.com

[8] ‘Opkomst per land (%)’, europarl.europa.eu.

[9] ‘Het Europees Parlement: Verkiezingsprocedures’, europaparl.europa.eu, p. 4

[10] ‘Het Europees Parlement: Verkiezingsprocedures’, europaparl.europa.eu, p. 4 en ‘Belgische puber mag stemmen bij eu verkiezingen’, binnenlandsbestuur.nl.  

[11] ‘Het Europees Parlement: Verkiezingsprocedures’, europaparl.europa.eu, p. 4

[12] Dit is wat anders dan de stemplicht. Het is een verplichting om op te komen dagen bij een stembureau en niet om te stemmen, een blanco stem was voldoende.

[13] A. Lijphart, ‘Stemrecht, stemplicht, opkomstplicht: inleiding tot debat’, Res Publica 2010 – 1, Boom bestuurskunde, p. 9.

[14] ‘Verplicht te stemmen’, historiek.net.

[15] ‘Waarom stemmen we in Nederland op woensdag?’, kiesraad.nl. Daarbij wordt opgemerkt dat in de Kieswet over de dag van de stemming enkel is opgenomen dat dit plaatsvindt 44 dagen na de kandidaatstelling.

[16] Dit gaat om de Akte betreffende verkiezing van de leden van het Europees parlement door middel van rechtstreekse verkiezingen, Brussel, 20 september 1976. Deze akte is in 2018 meerdere keren gewijzigd. Specifiek is relevant Artikel 8 van de Verkiezingsakte jo. ‘Het voorrangsbeginsel: Europees recht staat boven het nationale recht’, europadecentraal.nl.

[17] Artikel 10, eerste lid, van de Verkiezingsakte.

[18] Artikel 10, tweede lid, van de Verkiezingsakte.

[19] Artikel Y 8, eerste lid van de Kieswet.

[20] Artikel 10, tweede lid, van de Verkiezingsakte.

[21] Artikel G 1, eerste lid, van de Kieswet.

[22] Artikel H 1, eerste lid, van de Kieswet.

[23] Artikel Y 13 van de Kieswet.

[24] Artikel H van de Kieswet.

[25] Artikel H 4, eerste lid, onder d, van de Kieswet.

[26] Artikel Y 12 van de Kieswet.

[27] Artikel I 1 van de Kieswet. Als sprake is van een verzuim zoals bijvoorbeeld het ontbreken van een instemmingsverklaring, kan dit hersteld worden binnen een periode van twee dagen.

[28] Artikel I 4 van de Kieswet jo. ‘Kandidaatstelling’, kiesraad.nl jo. ‘Uitgebreide verkiezingskalender Europees parlementsverkiezing 2024’, kiesraad.nl.

[29] Artikel I 7, eerste lid van de Kieswet.

[30] Artikel I 7, eerste lid, van de Kieswet.

[31] Artikel I 7, derde lid, van de Kieswet.